حمل و نقل دریایی یکی از قدیمی‌ترین و مهمترین روش‌های حمل بین‌المللی است که کالا و مسافر را از طریق آبراه‌ها، اقیانوس، دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و کانال‌ها جابجا می‌کند. این نوع حمل و نقل حدود 80 درصد از تجارت جهانی را به خود اختصاص داده است. با توجه به اهمیت حمل و نقل دریایی در این مقال به بررسی جزییات بیشتری قوانین تجاری در این نوع حمل و نقل بین‌المللی، انواع حمل دریایی، هزینه و غیره می‌پردازیم.
تاریخچه و اهمیت حمل و نقل دریایی
تاریخچه و قدمت حمل و نقل دریایی به دوران باستان برمی‌گردد. زمانی که اولین کشتی با ظرفیت حمل بار کم از چوب ساخته شد و با باد و پارو حرکت می‌کرد.
رفته رفته با پیشرفت فناوری، کشتی‌های جدید از فلزات ساخته شدند و با موتورهای بخار و دیزل به حرکت درمی‌آمدند. این کشتی‌ها در مسافت‌های طولانی سرعت و مقاومت بالایی داشتند و صنعت باربری دریایی را وارد مرحله جدیدی کرد.
امروزه در قرن بیستم و توسعه تجارت بین‌الملل، صنعت کشتی سازی و حمل و نقل دریایی پیشرفت چشمگیری داشته. و ظهور کانتینر، حمل و نقل دریایی را کارآمدتر و مقرون‌بصرفه کرده است تا جایی که اکثر تجار و بازرگانان ترجیح می دهند کالاها و محموله های تجاری خود را از طریق دریا و اقیانوس ها به دورترین نقاط جهان حمل کنند.
حمل و نقل دریایی چیست؟
حمل و نقل دریایی یکی از مهمترین روش‌های حمل در تجارت جهانی و بین‌المللی است. در این روش کالاهای حجیم و سنگین بواسطه کشتی‌های باربری از راه‌های آبی بین کشورها مبادله و جابجا می‌شود. درک صنعت حمل و نقل دریایی به کمک اصطلاحات رایج در این صنعت مهم است که در زیر به مهمترین آنها اشاره می‌کنیم
اصطلاحات حمل دریایی بار
- بار کامل کانتینر (Full Container Load)
تخصیص تمامی فضای یک کانتینر به کالا و محموله یک شخص یا شرکت را بار کامل کانتینر (FCL) می‌گویند. این روش حمل برای بارهایی که حجیم هستند و متعلق به یک شخص باشد بکار می‌رود.
- بار کمتر از کانتینر (Less than Container Load)
در روش حمل LCL یا بار کمتر از کانتینر، فضای یک کانتینر بین چندین فرستنده تقسیم می‌شود و هر شخص یا شرکت به میزان فضایی که کانتینر را اشغال کرده است هزینه پرداخت می‌کند. این روش حمل برای بارهایی با حجم کم و متعلق به چند فرستنده مناسب است
- بارنامه (Bill of Lading)
سندی که در آن حمل کنند را متعهد به حمل کالا می‌کند و گیرنده را به عنوان صاحب کالا معرفی می‌کند.
- زمان تخمینی ورود (Estimated Time of Arrival)
ETA معیار سنجش ورود و رسیدن یک وسیله نقلیه، کالا یا خدمات اضطراری به یک مکان است. زمان تخمینی ورود بر مبنای مسافت، سرعت حرکت، شرایط آب و هوایی و ترافیک سنجیده می‌شود و در حمل و نقل‌های بین‌المللی خصوصا حمل دریایی بسیار اهمیت دارد.
- زمان تخمینی خروج (Estimated Time of Departure)
زمان تخمینی خروج ETD برخلاف زمان تخمینی ورود ETA است و زمان تقریبی خروج یک وسیله نقلیه، کالا یا خدمات اضطراری از یک مکان خاص را می‌سنجد.
- دموراژ (Demurrage)
طبق توافق بین صاحب بار و مالک کشتی، محموله بارگیری شده در زمان مشخصی باید تخلیه شود و اگر در موعد معین بار تخلیه نشود و در کشتی بماند شامل هزینه اضافه‌ای به نام دموراژ می‌شود که در واقع به عنوان جریمه تاخیر پرداخت می‌شود.
- بارفرابر یا واسطه حمل و نقل (Freight Forwarder)
شرکتی که خدمات حمل و نقل بار به اشخاص یا شرکت‌های دیگر ارائه میدهد را بارفرابر یا واسطه حمل می‌گویند. این شرکت مالک وسایل حمل و نقل نیست و خدمات رزرو فضای حمل، تهیه اسناد گمرکی، ترخیص و تخلیه بار را به مشتریان ارائه میدهد
- کراس استافینگ (Cross-staffing)
روش کراس استافینگ، انتقال بار از یک کانتینر به کانتینر دیگر است.از این روش حمل به دلایل مختلفی مثل تغییر مسیر، تغییر مقصد یا تغییر نوع حمل و نقل استفده می‌شود. تخلیه و انتقال بار یک کانتینر به کانتینر دیگر در یک بندر صورت می‌گیرد
- ترانشیپمنت یا ترانشیپ (Transshipment)
در مسیر حمل و نقل دریایی ممکن است بار از یک وسیله حمل به وسیله حمل دیگری انتقال داده شود که به این روش ترانشیپمنت می‌گویند
- حمل کانتینری (Container Shipping)
همانطور که از اسم این نوع حمل پیداست، در حمل کانتینری، بار در کانتینرهای استاندارد بسته‌بندی و بارگیری می‌شود و با وسایل حمل و نقل مثل کشتی، کامیون یا قطار حمل می‌شود.
- تحویل از کشتی
این اصطلاح به این معنا است که محموله از کشتی خارج شده و به یکی از طرفین یا گمرک تحویل داده شده است
- فاس (Free Alongside Ship)
قانون FAS به این معنا است که فروشنده محموله را کنار کشتی بر روی اسکله یا بارج قرار میدهد و از اینجا به بعد خریدار مسئولیت همه هزینه‌ها و خسارت‌های احتمالی را برعهده دارد.
- فوب (Free On Board)
FOB یک اصطلاح خیلی رایج در حمل دریایی است. فوب به معنای تحویل بار بر روی عرشه کشتی است و از زمان خارج شدن کالا از لبه کشتی، فروشنده هیچگونه مسئولیتی در قبال بار نخواهد داشت.
- سیف (Cost, Insurance and Freight) (ارزش + بیمه + کرایه)
CIF در واقع ارزش بیمه و کرایه کالا است. هر کالایی در حمل و نقل‌های دریایی شامل بیمه خاصی به نام بیمه دریایی می‌شوند. دریافت مجوزهای مربوط به بیمه بر عهده صادر کننده است
- سی اند اف (Cost and Freight)( ارزش+ کرایه)
ارزش کالا به‌علاوه کرایه حمل را C&F در حمل و نقل دریایی می‌گویند. پرداخت سی اند اف به عهده فروشنده است اما هزینه خسارات وارده به کالا به عهده خریدار می‌باشد.
قابلیت پوشش انواع قراردادهای بین‌المللی در فرآیند صادرات و واردات و مدیریت پروسه بازرسی، بیمه، ترخیص و تخلیه کالا در حمل و نقل دریایی در سیستم صادارت و واردات پارسان درنظر گرفته شده است
مزیت‌های حمل و نقل دریایی بین‌المللی
- ظرفیت بالا
کشتی‌ها قابلیت بارگیری و حمل زیادی از بار را دارند و مناسب برای حمل کالاهیا حجیم وسنگین هستند. - سرعت بالای حمل
- هزینه کم
بدلیل ظرفیت بالای کشتی‌ها در حمل بارهای سنگین و همچنین هزینه تعمیر و نگهداری پایین حمل کالا با کشتی وروش دریای نسبت به روش‌های دیگر حمل و نقل مانند حمل زمینی و حمل و نقل هوایی پایین‌تر است. - امنیت
در حمل و نقل‌های دریایی به واسطه وجود قوانین سختگیرانه و همچنین استفاده از فناوری‌ها پیشرفته در ساخت و ساز کشتی‌ها، این نوع حمل و نقل بین‌المللی از ایمنی و امنیت بالایی برخوردار است - پیوستگی در شبکه حمل و نقل
به دلیل وجود بنادر متعدد در سراسر جهان، شبکه حمل و نقل دریایی بصورت پیوسته و مداوم وجود دارد و به راحتی کالا از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر حمل می‌شود.
معایب حمل و نقل دریایی بین‌المللی
- طولانی شدن زمان تحویل
حمل و نقل دریایی نسبت به حمل و نقل هوایی و حمل و نقل زمینی، زمان طولانی‌تری را برای انتقال کالا صرف می‌کند. - خطر آسیب به محموله
کشتی‌ها در جابجایی دریایی بار ممکن است در معرض شرایط نامساعد جوی قرار بگیرند و به کالاها آسیب وارد شود - عدم انعطاف‌پذیری
روش حمل و جابجایی دریایی کالا بدلیل محدویت در مسیرهای دریایی از انعطاف کمی برخوردار است
هزینه حمل ونقل دریایی کالا به چه عواملی بستگی دارد؟
محاسبه هزینه حمل کالا به شیوه حمل و نقل دریایی بین‌المللی از فرمولهای مختلفی استفاده می‌شود. این فرمول‌ها وابسته به عوامل مختلفی هستند که بر روی هزینه نهایی تاثیر می‌گذارند.
عوامل موثر در محاسبه هزینه حمل و نقل بین‌المللی کالا به روش دریایی :
- نوع بار یا کالا
نوع کالا در هزینه نهایی حمل دریایی تاثیر مستقیمی دارد. حمل کالاهی فله یا سفارشی هزینه بیشتری نسبت به کالاهای سبک‌تر دارد. - وزن و حجم کالا
هرچه وزن کالای حمل شده بواسطه کشتی بیشتر باشد، هزینه حمل و نقل بالاتری خواهد داشت - فاصله حمل
فاصله و مسافت بین مبدا و مقصد در هزینه حمل دریایی تاثیرگذار است و هرچه مسافت بیشتر باشد هزینه بیشتر می‌شود - شرایط بازار
شرایطی مثل رکود اقتصادی در بازار هزینه پایین‌تری را برای حمل دریایی خواهد داشت - نوع کشتی یا وسیله حمل و نقل
نوع وسیه حمل و نقل در هزینه دریایی تاثیرگذار است. حمل کالا با کشتی کانتینری نسبت به حمل با کشتی فله‌بر هزینه را افزایش میدهد - نوع کانتینر
- هزینه‌های مجوزهای گمرکی در کشور مبدا
هرکشوری دارای قوانین و مقررات گمرکی است که برای صادرات و واردات کالا صدور مجوزهایی را لازم می‌داند که این مجوزها هزینه‌های حمل دریایی را افزایش میدهد - هزینه قبض انبار و ترخیصیه
هزینه قبض انبار به صاحب کالا اجازه میدهد محموله خود را در انبار گمرک نگهداری کند و هزینه ترخیصیه کالا اجازه میدهد کالا را از گمرک خارج کند. - عوارض گمرکی بنادر
یکی دیگر از هزینه‌ها در حمل و نقل دریایی پرداخت عوارض و تعرفه‌های گمرکی است - تشریفات گمرکی و ترخیص کالا
مراحل ترخیص کالا و تشریفات گمرکی برای ترخیص شامل هزینه‌ها مختلفی می‌شود که با توجه به نوع حمل و توافق بین خریدار و فروشنده پرداخت می‌شود. - بیمه کالا
کالاها در مسیر حمل با کشتی ممکن است دچار آسیب و خسارت یا فقدان شوند که بازرگانان با پرداخت هزینه بیمه باربری، محموله صادراتی و وارداتی خود را بیمه می‌کنند - بارگیری و تخلیه
تخلیه بار از کشتی و بارگیری مجدد در وسایل حمل و نقل دیگر تا تحویل کالا در مقصد و محل گیرنده شامل هزینه‌های دیگر در حمل و نقل دریایی است
دسته بندی انواع کالاها در حمل و نقل دریایی
کالاها در حمل دریایی بر اساس عوامل مختلفی مانند نوع، اندازه و وزن، شرایط حمل دسته بندی می‌شوند
-
حمل دریایی کالاها بر اساس نوع
(کالاهای عمومی)
این نوع کالاها شامل کالاهای تجاری و صنعتی مثل (مواد غذایی، مواد شیمیایی، فلزات، ماشین‌آلات، محصولات کشاورزی و محصولات صنعتی ) می‌شود
(کالاهای خطرناک)
این کالاها برای سلامتی، ایمنی و محیط زیست مضر هستند. (مواد منفجره، مواد سمی، مواد رادیواکتیو)
-
جابجایی دریایی کالا براساس اندازه و وزن
(کالاهای خرده‌بار)
کالاهایی با وزن سبک و کوچک (لوازم خانگی، محصولات مصرفی، مبلمان )
( فله)
کالاهای سنگین و بزرگ که معمولا در حجم زیاد و بالا حمل می‌شوند ( غلات، مواد معدنی، نفت خام)
(کالاهای کانتینری)
آن دسته از کالاها که در کانتینر بسته‌بندی و حمل می‌شوند
-
حمل و نقل دریایی کالا بر اساس شرایط حمل و نقل
(کالاهای خشک)
این نوع کالاها در معرض هوا قرار نمی‌گیرند ( مواد غذایی، مواد شیمیایی، فلزات، ماشین‌آلات )
(کالاهای تر و مرطوب)
این نوع کالا می‌توانند در معرض هوا و رطوبت قرار گیرند ( محصولات کشاورزی، محصولات غذایی، مواد شیمیایی )
انواع روش‌های حمل و نقل دریایی
در حمل کالا بصورت دریایی، با توجه به نوع، اندازه و شرایط حمل روش‌های مختلفی وجود دارد که رایج‌ترین آنها عبارت است از:
-
حمل کانتینری در حمل و نقل دریایی
حمل کالا به روش کانتینری رایج‌ترین نوع حمل در حمل و نقل دریایی است و در این روش بار در کانتینره بسته‌بندی و با کشتی حمل می‌شود.
-
روش حمل فله‌بر در حمل و نقل دریایی
روش حمل فله‌بر مخصوص کالاهایی است که بسته‌بندی مشخصی ندارند و در کشتی‌های فله‌بر بر روی عرشه بارگیری می‌شوند. این کالاها شامل غلات، نفت خام و مواد معدنی می‌شود.
-
حمل کراس‌استافینگ
هانطور که در بالا گفتیم حمل به روش کراس استافینگ کالا در یک بندر از یک کانتینر به کانتینر دیگری منتقل می‌شود. حمل دریایی کالا به روش کراس استافینگ به دلایلی چون تغییر مسیر، تغییر مقصد یا تغییر وسیله حمل نجام می‌شود.
-
ترانشیپمنت
در حمل ترانشیپمنت، یکی از روش‌های حمل دریایی،محموله از کشور مبدا به یک کشور میانجی حمل می‌شود و در آنجا به کشور مقصد حمل می‌شود.حمل ترانشیپ به وسیله‌ی یک شرکت باربری در بندرانجام می‌شود و کالا را از یک کشتی تخلیه و در کشتی دیگر بارگیری و حمل می‌کند.
-
روش گروپاژ
روش گروپاژ، محموله‌های افراد مختلف را بصورت یکجا و گروهی بارگیری می‌کند و یک بارنامه گروهی برای کالاهای یکسان صادر می‌شود. در شرایطی که کالاهای فرستندگان به تنهایی فضای یک کانتینر را پر نکند از حمل گروپاژ استفاده می‌کنند.
-
چارترینگ کشتی
هنگامی که حجم بار بالا باشد و یا محموله بسته‌بندی خاصی نداشته باشد، یک کشتی را اجاره کامل می‌کنند که در اصطلاح حمل به روش چارترینگ نامیده می‌شود.
-
حمل ترکیبی
در حمل و نقل ترکیبی از وسایل نقلیه گوناگونی شامل کشتی، هواپیما، قطار و کامیون استفاده می‌شود. در این نوع حمل محمول در کانتینرهای مخصوص بسته‌بندی و بارگیری ی‌شود و در مسیر حمل نیازی به تخلیه کانتینر نیست و فقط وسیله حمل تغییر می‌کند.
انواع کشتی‌ها در حمل و نقل دریایی
لازمه یک حمل و نقل دریایی موفق، شناخت دقیق انواع کشتی‌های باربری و کاربرد آنها در حمل و نقل دریایی بین‌المللی است. در اینجا انواع کشتی‌های در حمل دریایی را معرفی می‌کنیم:
کشتی‌های کانتینری (Container Ships)
رایج‌ترین نوع کشتی‌ها در حمل دریایی بین‌المللی، کشتی‌های کانتینری یا کانتینربر است. این کشتی‌های باربری مخصوص حمل کانتینرها هستند و بیش از 80% حمل در سراسر جهان را انجام می‌دهند.
کشتی‌های فله بر (Bulk Carriers)
یک نوع کشتی باربری در حمل ونقل دریایی است که محموله‌های فله و بسته‌بندی نشده مثل غلات، مواد معدنی و زغال سنگ را حمل می‌کنند. کشتی‌های فله‌بر برای حمل مواد فله در حجم زیاد کاربرد دارند.
کشتی‌های تانکر نفتی (Oil Tankers)
نوع دیگری از کشتی‌های باربری، کشتی‌های تانکر نفتی است که دارای مخزن‌های حجیم مخصوص حمل نفت خام هستند. کشتی‌ها حمل نفت بسیار بزرگ هستند و تا 2 میلیون بشکه نفت را در خود جای می‌دهند.
کشتی‌های حمل گاز (Gas Carriers)
کشتی‌های باربری حامل گاز دارای مخزن‌های مخصوص حمل گاز هستند. این کشتی‌ها به دو نوع LNG ( نگهداری گاز طبیعی مایع) وLPG( نگهداری گاز نفتی مایع) تقسیم می‌شوند.
کشتی‌های یخچال دار (Reefer Vessels)
در حمل و نقل دریایی کشتی‌های ریفری یا یخچال‌دار دارای سیستم خنک کننده و نگهدارنده مواد حساس به دما مثل مواد غذایی و فاسد شدنی هستند.
کشتی‌های Ro-Ro
کشتی‌های باربری RO-RO یا رول دار در قسمت‌های جلو، عقب و پهلو دارای سکوهای مخصوصی به نام RAMP هستند که به راحتی وسایل نقلیه را در خود جای می‌دهند. این کشتی‌ها مخصوص حمل وسایل نقلیه (با بار یا مسافر) هستند و بشکل طبقاتی طراحی شده‌اند.
کشتی‌های دام بر (Livestock Carriers)
این کشتی‌ها باربری مخصوص حمل دام بسیار حساس هستند. طراحی کشتی‌های دام بر از لحاظ فضای تغذیه دام، سیستم دفع و تهویه خاص و ویژه است. از این کشتی‌ها عموما برای حمل گوسفند و میش استفاده می‌شود.
کشتی‌های چند منظوره
در حمل و نقل کالا به روش دریایی، کشتی‌های باربری چندمنظوره با انبارهای پهن و تجیهزات مدرن ساخته شده است که قابلیت حمل انواع کالاهای فله، خودرو و کانتینر در ابعاد و حالات مختلف را دارند.
کلام آخر
در مجموع روش حمل و نقل دریایی به عنوان یکی از روش‌های مقرون بصرفه درانواع حمل و نقل بین‌المللی شناخته شده است. حمل دریایی بسته به عوامل مختلفی مانند نوع کالا، شرایط حمل، اندازه و وزن کالا، به انواع روش های حمل و نقل دریایی و بوسیله انواع کشتی‌های باربری انجام می‌گیرد.
