قانون مالیات‌های مستقیم، ستون فقرات نظام مالیاتی هر کشور است و نقش محوری در تأمین درآمدهای عمومی و توزیع عادلانه ثروت ایفا می‌کند. این قانون، با تعیین مبنای محاسبه و نرخ‌های مالیاتی، چارچوبی حقوقی برای اخذ مالیات از درآمد اشخاص حقیقی و حقوقی فراهم می‌آورد. از سوی دیگر، با ایجاد عدالت مالیاتی، از فرار مالیاتی جلوگیری کرده و به رشد اقتصادی پایدار کمک می‌کند. در این مقاله، به بررسی ابعاد مختلف قانون مالیات‌های مستقیم، از جمله مفاهیم پایه، انواع درآمدهای مشمول مالیات، نرخ‌های مالیاتی، معافیت‌ها و تخفیفات مالیاتی و همچنین چالش‌ها و راهکارهای بهبود این قانون خواهیم پرداخت.
مالیات‌های مستقیم چیست؟
مالیات‌های مستقیم به نوعی از مالیات‌ها اطلاق می‌شود که مستقیماً بر اساس درآمد یا دارایی‌های افراد و نهادها تعیین و اخذ می‌شود. این مالیات‌ها به‌طور معمول بر درآمدها، سودها و دارایی‌های مشمول مالیات محاسبه می‌شود و به‌طور مستقیم به دولت پرداخت می‌شود. نمونه‌هایی از مالیات‌های مستقیم شامل مالیات بر درآمد افراد، مالیات بر درآمد شرکت‌ها، و مالیات بر دارایی‌های مشهود نظیر املاک و مستغلات هستند. هدف از مالیات‌های مستقیم تأمین منابع مالی برای دولت، تأمین عدالت اجتماعی و اقتصادی، و کمک به توزیع عادلانه ثروت در جامعه است.
این نوع مالیات‌ها به دلیل ویژگی‌های خاص خود، نظیر وابستگی به توان مالی واقعی مؤدیان و قابلیت نظارت مستقیم، به‌طور معمول به عنوان ابزارهای اصلی نظام مالیاتی کشورها شناخته می‌شوند. مالیات‌های مستقیم به‌ویژه در کشورهای توسعه‌یافته، نقش مهمی در تأمین مالی خدمات عمومی و زیرساخت‌های اقتصادی دارند و با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی، می‌توانند به‌صورت دوره‌ای مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرند تا به بهترین شکل ممکن اهداف مالیاتی و اقتصادی را محقق سازند.
انواع مالیات‌های مستقیم
مالیات‌های مستقیم شامل چندین نوع مختلف هستند که هر یک بر اساس نوع درآمد یا دارایی‌ها تعیین و اخذ می‌شوند. در زیر به برخی از انواع رایج مالیات‌های مستقیم اشاره می‌شود:
- مالیات بر درآمد
مالیات بر درآمد، مالیاتی است که بر اساس میزان درآمد یا سود حاصل از فعالیت‌های اقتصادی افراد و نهادها تعیین و اخذ می‌شود. این نوع مالیات به منظور تأمین منابع مالی دولت و ایجاد عدالت اقتصادی طراحی شده است و معمولاً به‌صورت درصدی از درآمد یا سود محاسبه می‌شود. انواع مختلف مالیات بر درآمد شامل مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی، که شامل حقوق و دستمزد، درآمدهای حاصل از مشاغل آزاد و سرمایه‌گذاری‌ها می‌شود، و مالیات بر درآمد شرکت‌ها، که بر اساس سود خالص شرکت‌ها و بنگاه‌های تجاری محاسبه می‌شود، هستند. علاوه بر این، مالیات بر درآمد مشاغل خاص و صنوف نیز ممکن است به‌طور جداگانه محاسبه و اخذ شود.
- مالیات بر دارایی
مالیات بر دارایی، مالیاتی است که بر اساس ارزش دارایی‌های مشهود و نامشهود افراد و نهادها محاسبه و اخذ می‌شود. هدف از این نوع مالیات تأمین درآمد برای دولت و توزیع عادلانه بار مالیاتی بر اساس دارایی‌ها و ثروت افراد است. از جمله انواع مالیات بر دارایی می‌توان به مالیات بر املاک، که بر اساس ارزش ملک‌های مسکونی و تجاری محاسبه می‌شود، مالیات بر خودروها و وسایل نقلیه، که به ارزش وسایل نقلیه موتوری مربوط می‌شود، و مالیات بر ارث و هدایا، که بر اساس ارزش دارایی‌های منتقل شده از فرد متوفی به وراث یا هدایا به دیگران محاسبه می‌شود، اشاره کرد. این مالیات‌ها معمولاً به‌طور دوره‌ای و بر اساس ارزیابی‌های مختلف از دارایی‌های مشمول مالیات محاسبه می‌شوند.
این مالیات‌ها به دولت کمک می‌کنند تا منابع مالی مورد نیاز برای تأمین خدمات عمومی و اجرای برنامه‌های اقتصادی را تأمین کند و همچنین به توزیع عادلانه بار مالیاتی میان شهروندان و نهادها کمک می‌کنند.
قانون مالیات‌های مستقیم PDF
قانون مالیات‌های مستقیم چگونه وضع می‌شود؟
در دوران مشروطه برای اولین بار در تاریخ ایران درباره وضع کردن قوانینی درباره مالیات مستقیم صحبت شد. با این‌حال تلاش‌ها موفق نبوده و نتیجه‌ای نداشتند. چندین سال بعد، یعنی سال 1345 بالاخره تلاش‌ها به بار نشسته و اولین قوانین مربوط به مالیات‌های مستقیم تصویب شدند. از آن سال تاکنون هر چند وقت یکبار این قوانین از ابتدا مورد بررسی قرار گرفته و ایرادات آنها رفع می‌شود. قوانین مالیاتی سبب شده‌اند اشخاص توجه بیشتری به پرداخت مالیات داشته و اقتصاد کشورها را فلج نکنند. چرا که قوانین مالیاتی هم به امور اقتصادی کشورها کمک می‌کنند و هم اینکه تضمینی برای تامین منابع مالی کشورها هستند. البته محدود نشدن ثروت در دست یکسری اشخاص خاص و برقراری عدالت نیز از اهداف بلند‌مدت قانون‌های مالیات مستقیم هستند. پس در نتیجه این صحبت‌ها می‌توانیم عنوان کنیم قوانین مالیات مستقیم در رشد اقتصاد کشورها تاثیرات زیادی دارند.
باب‌های قانون مالیات‌های مستقیم
به‌طور‌کلی پنج باب در قانون مالیات‌های مستقیم وجود دارد که شامل ماده‌های این قانون هستند.
باب اول
در باب اول، دو ماده قرار گرفته‌اند که ماده اول درباره اشخاصی است که مالیات‌های مستقیم شامل حال آنها می‌شوند. در ماده دوم نیز اشخاصی که الزامی به پرداخت مالیات ندارند به شما معرفی شده‌اند.
باب دوم
باب دوم به پنج فصل تقسیم شده که هر فصل موادی که موضوعات مشابهی دارند را شامل شده است. مواد قانونی شماره سه تا نه در فصل اول این باب جا گرفته‌اند و توضیحاتی درباره مالیات سالیانه املاک شامل شده‌اند. فصل دوم از باب دوم تنها دو ماه دهم و یازدهم را شامل می‌شود، البته این دو ماه در تاریخ 27ام اسفند ماه سال 80 حذف شده‌اند. مواد دوازدهم تا شانزدهم قوانین مالیات‌های مستقیم شامل فصل سوم از باب دوم شده‌اند و درباره مالیات اراضی بایر توضیح داده‌اند. مواد هفدهم تا چهل و سومم درباره مالیات وارده بر ارث توضیح داده‌اند و در فصل سوم از باب دوم جا گرفته‌اند. فصل پنجم که فصل آخر است شامل مواد قانونی چهل و چهار تا پنجاه و یکم است و درباره مالیاتی که بر حق تمبر وارد است، صحبت می‌کند.
باب سوم
باب سوم از قوانین در هفت فصل جداگانه درباره مالیاتی که شامل درآمدهای اشخاص مختلف می‌شود را توضیح داده است. در فصل اول این باب مواد پنجاه و دو تا هشتاد جا گرفته‌اند که درباره مالیات بر درآمد املاک صحبت شده است. ماده قانونی هشتاد و یکم تنها ماده‌ای است که درباره مالیات بر درآمد کشاورزی صحبت کرده و در فصل دوم از قوانین جای دارد. مالیات بر درآمد حقوق، مالیات بر درآمد مشاغل و مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی به ترتیب در (مواد 82 تا 92 فصل سوم)، (مواد 93 تا 104 فصل چهارم) و (مواد 105 تا 118 فصل پنجم) از قانون مالیات‌های مستقیم معرفی شده است. فصل ششم قوانین مالیات درآمد اتفاقی را توضیح داده است که شامل مواد صد و نوزده تا صد و بیست و هشتم است. مالیات بر درآمد ناشی از منابع مختلف در فصل هفتم قوانین جاگذاری شده و مواد صد و بیست و نه تا صد و سی و یکم را شامل شده است.
باب چهارم
چهارمین باب موضوعات متفرقه‌ای که در قانون مالیات به آنها پرداخته شده است را شامل شده و نه فصل دارد. معافیت‌های مالیاتی در مواد صد و سی و دو تا صد و چهل و شش که شامل فصل اول‌اندصحبت شده است. مواد صد و چهل و هفت تا صد و پنجاه و یک در فصل دوم هستند و هزینه‌های قابل قبول و استهلاک را معرفی کرده‌اند. ضرایب مالی در مواد صد و پنجاه و دو تا صد و پنجاه و چهار فصل سوم قوانین عنوان شده‌اند. مقررات عمومی در مواد صد و پنجاه و پنج تا صد و هفتاد و شش و به بیان دیگر فصل چهارم بیان شده‌اند. مواد صد و هفتاد و هفت تا صد و هشتاد و یک وظایف مودیان را در قالب فصل شماره پنج به اطلاع خواننده می‌رساند. وظایف اشخاص ثالث مسئله‌ای است که در فصل ششم شرح داده شده‌اند. فصل ششم شامل مواد صد و هشتاد و دو تا صد و هشتاد و هشت است. مواد صد و هشتاد و نه تا دویست و دو فصل هفتم بوده و تشویقات و جرائم را شرح می‌دهد. مواد دویست و سه تا دویست و نه مسئله‌ی ابلاغ را در قالب فصل هشتم به طور کامل معرفی کرده‌اند. در نهایت در فصل نهم مسئله وصول مالیات را در مواد دویست و ده تا دویست و هجده بیان کرده است.
باب پنجم
باب پنجم که آخرین باب است درباره سازمان تشخیص و مراجع مالیاتی در شش فصل تعدادی ماده قانونی را شامل شده است. فصل اول این مراجع وظایف و اختیارات آنها را در مواد دویست و نوزده تا دویست سی و پنج توضیح می‌دهد. سپس مواد دویست و سی و شش تا دویست و چهل و سه ترتیب رسیدگی را در فصل دوم جا داده است. فصل سوم درباره مرجع حل اختلاف مالیاتی است که شامل مواد دویست و چهل و چهار تا دویست و پنجاه و یک شده است. مواد دویست و پنجاه و دو تا دویست و پنجاه و نه در قالب چهارمین فصل شورای عالی مالیاتی و وظایف و اختیارات آن معرفی شده‌اند. مواد دویست و شصت تا دویست و شصت و دو هیات عالی انتظامی مالیاتی و وظایف و اختیارات آن را در قالب پنجمین فصل معرفی می‌کند. در ششمین و آخرین فصل مواد دویست و شصت و سه تا دویست و هشتاد و دو دادستانی انتظامی مالیاتی و وظایف و اختیارات آن را توضیح داده است.
مهمترین ماده‌های قانون مالیات‌های مستقیم
دویست و هشتاد و دو ماده قانونی در قانون مالیات‌های مستقیم وضع شده است که اهمیت زیادی در تامین منابع مالی کشور دارند و تقریبا همه آنها اهمیت بالایی دارند. با این‌حال تعدادی از این ماده‌های قانونی نسبت به بقیه از اهمیت بیشتری برخوردار شده‌اند. این مواد عبارتند از:
- ماده صد: در این ماده از صاحبان مشاغل خواسته شده هر سال اظهارنامه مالیاتی کسب‌و‌کار خود را تهیه کرده و در تا آخر خرداد ماه سال بعدی به سازمان امور مالیاتی کشور تقدیم کنند. با این‌کار کسی نمی‌تواند از پرداخت مالیات فرار کند و طبق درآمد خود مالیات می‌پردازد
- ماده صد و سه: در این ماده گفته شده وکلا باید با توجه به مبلغ قرارداد خود پنج درصد از مبلغ حق‌الوکاله را به عنوان مالیات کنار بگذارند
- ماده صد و پنج: این ماده درباره مالیات اشخاص حقوقی و شرکت‌ها صحبت کرده است
- ماده صد و ده: این ماده اظهار داشته اشخاص حقوقی لازم است اظهارنامه مالیاتی خود را در مهلتی که قانون برای آنها گذاشته، به سازمان امور مالیاتی تقدیم کنند
- ماده صد و شانزده: در این ماده از مدیران تصفیه خواسته شده اظهارنامه مالیاتی شرکتی که مسئول تصفیه آن هستند را به سازمان امور مالیاتی تحویل دهد
- ماده صد و سی و یک: این ماده نرخ مالیاتی که به درآمدهای اتفاقی اشخاص حقیقی اعمال می‌شود را به اطلاع عموم می‌رساند
- ماده صد و چهل و نه: این ماده درباره استهلاک دارایی‌های استهلاک‌پذیر توضیحات کاملی ارائه کرده است
- ماده صد و پنجاه و شش: در این ماده گفته شده که اداره امور مالیاتی باید حداکثر تا یکسال بعد از تسلیم اظهارنامه، مدارک مالیات‌دهندگان را بررسی کند
- ماده صد و شصت و نه: طبق این ماده صاحبان مشاغل لازم است صورتحسابی برای خود تهیه کرده و در هنگام ثبت قرارداد و اعلام آن به سازمان امور مالیاتی این صورتحساب را ارائه کنند
- ماده صد و نود و دو و ماده صد و نود و سه: در هر دوی این ماده‌ها بیان شده که اگر مودیان مالیات انجام بعضی کارها برای محاسبه مالیات را اصطلاحا پشت گوش بیندازند چه عواقبی را تجربه خواهند کرد
- ماده دویست و ده: در این ماده گفته شده اگر شخصی باید مالیات پرداخت کند و اهمال‌کاری کند، اداره امور مالیاتی با برگ‌های اجرایی از او می‌خواهد به وظیفه خود عمل کند
- ماده دویست و بیست و هفت و ماده دویست و سی و هشت: در این ماده گفته شده اگر اظهارنامه یا مدارک این‌چنینی شخصی مورد قبول نباشند یا قبول شوند اما مشکلی در آنها وجود داشته باشد، واکنش اداره امور مالیاتی چیست
- ماده دویست و چهل و هفت: این ماده درباره رای هیات‌های حل اختلاف مالیاتی صحبت کرده است.
چه کسانی مشمول قانون مالیات‌های مستقیم می‌شوند؟
ماده صد و شصت و نه قانون مالیات‌های مستقیم دو بند الف و ب دارد که مشاغلی که مشمول این قانون می‌شوند را بیان می‌کند. در بند الف بیان شده مشاغلی مثل مشاغل زیر جزو مالیات دهندگان هستند:
- صاحبان کارت‌های بازرگانی و واردکننده و صادرکنندگان
- صاحبان کارخانه‌هایی که مجوز قانونی دارند
- بهره برداران معادن
- صاحبان موسسه‌های مالی
- صاحبان مراکز آموزشی
- صاحبان بیمارستان‌ها و مراکز درمانی
- صاحبان هتل‌های لوکس
- صاحبان فروشگاه‌های بزرگ
- صاحبان موسسات حمل‌و‌نقل
- صاحبان موسسات مهندسی و تبلیغاتی
مشاغلی که عنوان کردیم در بند الف معرفی شده بودند اما در بند ب این ماده نیز تعدادی شغل معرفی شده‌اند که عبارتند از:
- صاحبان کارگاه‌های صنعتی
- صاحبان مشاغل ساختمانی
- صاحبان چاپخانه‌ها و کسب‌و‌کارهای این‌چنینی
- وکلا و شاغلان حیطه دادگستری
- دلالان
- صاحبان مراکز فرهنگی و هنری
- شاغلان عرصه سینما
- پزشکان، دندانپزشکان و دامپزشکان
- صاحبان کلینیک‌ها و مراکز درمانی
- صاحبان شغل‌های مربوط به پذیرایی و کترینگ
- شاغلان حرفه طلا و جواهر
- صاحبان دفاتر خدماتی
- صاحبان پمپ بنزین‌ها
- صاحبان کارگاه‌های نان و شیرینی
- صاحبان مهد کودک
6 نکته مهم در قانون مالیات‌های مستقیم
با وجود بررسی‌هایی که هر ساله بر روی قوانین مالیات‌های مستقیم در ایران انجام می شود و در نتیجه آنها قسمت‌هایی از این قوانین تغییر می‌کنند، ایرادات و تناقضات زیادی در این قوانین وجود ندارد. با این‌حال چندین نکته مهم درباره این قوانین وجود دارد که اطلاع از آنها خالی از لطف نیست.
- اولین نکته‌ای که قوانین مالیات‌های مستقیم دارند در ماده 145 این قوانین ذکر شده است. در این ماده اشاره شده اوراق مشارکت و سود سپرده‌های بانکی شامل مالیات نشده و هیچ مالیاتی به خاطر آنها از اشخاص نمی‌گیرند.
- دومین نکته قوانین مالیات‌های مستقیم نیز درباره دسته‌ای دیگر از اشخاص است که نیازی به پرداخت مالیات توسط آنها نیست. بهره توزیعی سهام در سطح افراد حقیقی شامل مالیات نمی‌شود.
- نکته سوم درباره میزان مالیات درآمد افراد حقیقی است. مالیاتی که برای درآمد چنین افرادی قائل می‌شوند به صورت پایه‌های جدا گرفته می‌شود.
- در چهارمین نکته مهم باید عنوان کنیم که میزان مالیات در ایران نسبت به سایر کشورهای جهان مبلغ بسیار پائینی است و کشورهای دیگر مالیات‌های نسبتا سنگینی از شهروندان خود می‌گیرند.
- ماده 85ام قوانین مالیات‌های مستقیم پنجمین نکته مهم درباره قوانین مالیاتی را عنوان کرده است. در این ماده گفته شده مالیاتی که برای حقوق افراد محاسبه می‌شود نسبت به انواع دیگر مالیات نرخ کمتری دارد.
- ششمین نکته نیز شامل عادلانه نبودن قوانین مالیاتی از نظربعضی از منتقدان شده است.
تفاوت مالیات مستقیم و مالیات غیر مستقیم
مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم دو نوع اصلی از مالیات‌ها هستند که به روش‌های مختلفی بر درآمدها و فعالیت‌های اقتصادی اعمال می‌شوند.
مالیات‌های مستقیم
مالیات‌های مستقیم به مالیات‌هایی اطلاق می‌شود که به‌طور مستقیم بر اساس درآمد یا دارایی‌های فرد یا نهاد محاسبه و اخذ می‌شود. این نوع مالیات‌ها معمولاً شامل مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی و حقوقی، مالیات بر دارایی‌ها و مالیات بر ارث و هدایا هستند. در مالیات‌های مستقیم، پرداخت‌کننده مالیات مستقیماً مسئول پرداخت مالیات و میزان مالیات به‌طور مستقیم به درآمد یا دارایی‌های او وابسته است. به عبارت دیگر، مالیات مستقیم به‌طور واضح و مشخص از درآمد یا دارایی‌های شخص یا شرکت کسر می‌شود و بر اساس توان مالی واقعی آنها تعیین می‌شود.
مالیات‌های غیرمستقیم
مالیات‌های غیرمستقیم به مالیات‌هایی اطلاق می‌شود که بر اساس مصرف کالاها و خدمات محاسبه و اخذ و معمولاً به قیمت نهایی کالا یا خدمت افزوده می‌شود. نمونه‌هایی از مالیات‌های غیرمستقیم شامل مالیات بر ارزش افزوده (VAT) و مالیات بر تولید و فروش هستند. در این نوع مالیات‌ها، بار مالیاتی به‌طور غیرمستقیم بر دوش مصرف‌کننده نهایی قرار می‌گیرد، زیرا مالیات به قیمت کالا یا خدمات افزوده می‌شود و در نهایت مصرف‌کننده نهایی آن را پرداخت می‌کند. به این ترتیب، در مالیات‌های غیرمستقیم، پرداخت‌کننده مالیات به‌طور غیرمستقیم از طریق قیمت کالا یا خدمت، مالیات را پرداخت می‌کند و ارتباط مستقیم با درآمد یا دارایی‌های فرد ندارد.
جمع بندی
قانون مالیات‌های مستقیم به عنوان یک ابزار مهم در نظام اقتصادی کشور، به تأمین منابع مالی مورد نیاز دولت و همچنین تحقق عدالت اقتصادی کمک می‌کند. بررسی این قانون نشان می‌دهد که با وجود تلاش‌های پیوسته برای بهبود و به‌روز رسانی آن، هنوز نیاز به بازنگری و تطبیق بیشتر با شرایط اقتصادی و اجتماعی روز وجود دارد. اصلاحات مستمر و توجه به نظرات و نیازهای مختلف گروه‌های اجتماعی می‌تواند به ایجاد سیستمی مؤثرتر و عادلانه‌تر منجر شود و نقش اساسی این قانون را در تحقق اهداف اقتصادی و مالی کشور تقویت کند.
سوالات متداول
قانون مالیات‌های مستقیم شامل چه نوع مالیات‌هایی است؟
قانون مالیات‌های مستقیم عمدتاً شامل مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی و حقوقی، مالیات بر درآمد مشاغل، مالیات بر املاک و مستغلات و مالیات بر سود سرمایه می‌شود. این مالیات‌ها با توجه به نوع درآمد و دارایی‌های فرد یا شرکت محاسبه و اخذ می‌شود.
چه تغییراتی در قانون مالیات‌های مستقیم به تازگی اعمال شده است؟
تغییرات اخیر در قانون مالیات‌های مستقیم شامل اصلاحات در نرخ‌های مالیاتی، تغییر در معافیت‌های مالیاتی و اصلاحات مربوط به نحوه محاسبه و پرداخت مالیات‌ها است. این تغییرات با هدف افزایش عدالت مالیاتی و بهبود شفافیت و کارایی سیستم مالیاتی انجام شده است.
آیا امکان معافیت از مالیات در قانون مالیات‌های مستقیم وجود دارد؟
بله، در قانون مالیات‌های مستقیم معافیت‌هایی برای برخی گروه‌ها و انواع درآمدها وجود دارد. به عنوان مثال، معافیت‌های مالیاتی برای درآمدهای حاصل از فعالیت‌های فرهنگی، آموزشی و خیریه و همچنین معافیت‌های مالیاتی برای درآمدهای پایین‌تر از سقف تعیین شده توسط قانون، از جمله این موارد هستند.
